Wehikuł czasu: Tykocin w 1993 roku…. 

„Czas na tradycję – Tykocin”

Tykocin – miasto z historią!

Dzieje miasta Tykocin wiążą się z grodem mazowieckim istniejącym w XII-XIV w., położonym o 3 km na południe od obecnej lokalizacji. W źródłach pisanych miasto zaczyna się pojawiać w początkach XV stulecia jako Tykocin (łac. Tykocien, Thykoczino – 1430, Thykoczin – 1513).

Piotr z Gumowa w 1425 roku nadał Tykocinowi prawa miejskie, chełmińskie na wzór praw miejskich Łomży. W roku 1433 Tykocin wraz z przyległymi włościami zostaje nadany przez w. ks. Zygmunta Kiejstutowicza staroście smoleńskiemu Janowi Gosztołdowi. Tykocin staje się centrum rozległych dóbr i podlaską siedzibą możnego rodu litewskiego Gasztołdów. Tym samym miasto zaliczane było do miast prywatnych.

W 1440 r. po zamordowaniu wielkiego księcia Zygmunta Kiejstutowicza i zamieszaniu z tym związanym przyszło do sporów i wojny granicznej na Podlasiu między książętami Litwy i Mazowsza. Nieznane są z tego okresu relacje funkcjonowania samorządów aż do końca XV w. W 1479 r. wojewoda trocki, Marcin Gasztołd (syn Jana) funduje w bezpośrednim sąsiedztwie Tykocina klasztor i kościół bernardynów na wyspach wśród bagien. Wznosi również drewniany zameczek, który wkrótce później został spalony przez ludzi ze służby radziwiłłowskiej z Waniewa. Pogorzelisko po zamku zostało oddane gminie żydowskiej.

Dobra Tykocińskie były zarządzane przez Gasztołdów aż do bezpotomnej śmierci Stanisława Gasztołda (prawnuka Jana) w 1542 r. Dzięki staraniom tego rodu Tykocin stał się prężnym ośrodkiem administracyjnym i gospodarczym dla całej okolicy. Głównie rozwinięto przemysł spożywczy, z browarami, gorzelniami i młynami. Pozwoliło to na wybudowanie portu rzecznego i wystawienie wielu spichrzów, gdzie składowano zboże i towary leśne, które przez Narew, Bug i Wisłę spławiano do Gdańska.

Miasto nawiązało kontakty handlowe z Norymbergą, Lipskiem, Królewcem i Gdańskiem. Zbudowano tu pełną infrastrukturę miejską z kościołami i cerkwią. Według lustracji z połowy XVII w. Tykocin obejmował 93 włóki ziemi i liczył 237 domów oraz 69 wolnych placów po spalonej zabudowie. W mieście było 56 rzemieślników oraz 56 rybaków, którzy tworzyli swój cech. Pod koniec XVII stulecia w mieście było 240 domów i 63 rzemieślników oraz 18 rybaków. W mieście było 10 karczm miodowych, 36 piwnych oraz 15 gorzałczanych.

Najwięcej dla rozwoju miasta w owych czasach uczynił Olbracht Gasztołd będący kanclerzem i wojewodą wileńskim i trockim. W 1522 r. sprowadził do Tykocina pierwsze rodziny żydowskie z Grodna, osadzając je pod miastem na tzw. Kaczorowie, oddzielonym od miasta rzeczką Mołtawką. W pozwoleniu podano, iż Żydzi mogą przy ratuszu otworzyć kramy, gdzie im wolno handlować. W tej części miasta powstał tzw. „Mały Rynek” (żydowski) oraz plac gdzie odbywały się końskie targi. Społeczność żydowska nazwała Tykocin jako Tiktin, Tyktin lub Tuktin.

W roku 1536 O. Gasztołd wydaje w Wilnie kolejny przywilej uwalniający Żydów od wszelkiej jurysdykcji sądu miejskiego i grodzkiego (prosił… żeby ich doktór….według zakonu żydowskiego one sądził ..). Tykocin z biegiem lat staje się drugim (po Krakowie) znaczącym ośrodkiem ludności żydowskiej w Polsce. Kahałowi Tykocińskiemu podlegało wiele innych kahałów i przykahałków.

Apogeum rozwoju przypada na XVII – XVIII w., gdy kahał odgrywał znaczącą rolę w handlu na skalę ogólnokrajową oraz brał udział w operacjach finansowych szlachty podlaskiej. Żydzi obracali też kapitałami lokowanymi w ich kantorach przez kościoły i klasztory z Tykocina, Podlasia i dalszych obszarów Rzeczypospolitej. Ostatnim dziedzicem Tykocina był Stanisław Gasztołd, starosta smoleński, który w 1537 r. nadał kościołowi w Tykocinie 9 włók ziemi za Przechodniowem, łąkę zw. Siedlisko i ogród przy kościele oraz liczne dziesięciny z okolicznych wsi.

Po bezpotomnej śmierci Stanisława Gasztołda dobra tykocińskie stają się królewszczyzną. Król Zygmunt Stary dnia 15 czerwca 1543 r. podarował starostwo tykocińskie swojemu synowi Zygmuntowi Augustowi. Królewicz jako wielki książę litewski często przebywa w Tykocinie, które ustanawia starostwem niegrodowym i centrum nadzoru lasów królewskich.

Ok. 1550 r. na ostrowie po północnej stronie Narwi zleca budowę potężnego zamku, jego budowniczym był trzeci starosta tykociński Hiob Bretfus w 1566 r. Zamek był najpotężniejszą twierdzą w tym okresie w Polsce. Otoczony czterobastionowym wałem i fosami (były to naturalne ramiona, starorzecza Narwi) stał się siedzibą arsenału Rzeczypospolitej, a w 1564 r. – lokacją mennicy królewskiej ze skarbcem, w którym umieszczono słynne arrasy królewskie z wielką biblioteką sprowadzoną z zamku wileńskiego.

W mennicy tykocińskiej bito monety polskie jak i litewskie. Tykocin staje się głównym miejscem przeprawy przez Narew na trasie drogi królewskiej z Warszawy prowadzącej na Litwę i Wilno (tą część traktu zwano traktem zatykocińskim) oraz z Brześcia Litewskiego przez Wiznę, Tykocin, Grajewo do Królewca.

Miasto połączono z północnym brzegiem drewnianym mostem o długości blisko 300 łokci oraz groblami z mostkami pomiędzy poszczególnymi wysepkami (kępami) przebiegała przez południowo-wschodnią basteje, gdzie dalej biegła między murem kurtynowym zamku a wałem szańców ziemnych otaczających obiekt. Dalej droga (trakt) przechodziła przez północno-wschodnią basteje by dalej biec na północ przez tereny bagienne, kępy i liczne mostki i groble na rozlewiskach, przekopach, licznych ramionach rzeki.

W 1569 r. całe Podlasie włączono do Polski jako ziemie koronne. Po śmierci króla Zygmunta II Augusta na zamku w Knyszynie w lipcu 1572 r. jego zwłoki przewieziono do zamku tykocińskiego, gdzie przez rok (do 10 września 1573 r.) czekały na pochówek w szykowanej Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu.

Król Stefan Batory odnawia i rozszerza przywileje Tykocina. Kontynuuje rozbudowę zamku, który staje się głównym arsenałem koronnym, przechowywano tu do 500 armat i dużo broni ręcznej. Kolejną rozbudowę zamku przeprowadza w latach 1611-1632 marszałek wielki litewski Krzysztof Wiesiołowski, który otacza go fortyfikacjami bastionowymi. Zamek-twierdza w tym okresie uchodzi za jedną z największych twierdz nizinnych w Polsce.

W roku 1630, gdy w Polsce wybucha epidemia dżumy, król Zygmunt III wraz z rodziną i z dworem chroni się na zamku tykocińskim. Na pamiątkę tego zdarzenia starosta tykociński K. Wiesiołowski funduje w pobliskim starym kościele bernardynów ołtarz św. Sebastiana a na zamku pamiątkową tablicę. Rok później w 1633 starosta tykociński, a zarazem marszałek wielki litewski K. Wiesiołowski, buduje w Tykocinie (mieście), za zgodą sejmu, alumnat – dom inwalidów wojennych, który nota bene zachował się do naszych czasów.

Kolejnym władcą potwierdzającym prawa miejskie Tykocina jest Władysław IV – w 1633 r. w Krakowie,wydaje przywileje Żydom tykocińskim. W 1642 r. wzniesiono na Kaczorowie, w miejsce dotychczasowej synagogi, wielką murowaną bożnice z wieżą, i pomieszczeniem dla rabina, obok domu talmudycznego tzw. „małej synagogi”.

W czasie „potopu” szwedzkiego Tykocin i zamek zajmują w grudniu 1655 r. stronnicy Janusza Radziwiłła /Młodszego/ będącego hetmanem wielkim litewskim. Hetman. opowiadając się po stronie szwedzkiej. przeciwstawiał się królowi polskiemu. J. Radziwiiłł przybył do Tykocina w połowie grudnia. Wojska hetmana wraz z niewielkim oddziałem szwedzkim zajmują zamek, fortyfikują ponadto trzy punkty w samym mieście; klasztor, alumnat oraz jeden ze spichlerzy miejskich. Hetman J. Radziwiłł zmarł na zamku w nocy z 30 na 31.12.1655 r.

Na Podlasiu, od lutego 1665 r. konfederaci zaczynają partyzanckie walki ze szwedzkim okupantem. Dowódcą ruchu jest Paweł Jan Sapieha (1609–1665), który otrzymuje po zmarłym Januszu Radziwille buławę hetmana wielkiego litewskiego. W maju tego samego roku Tykocin i twierdza zostają oblężone przez siły pospolitego ruszenia szlachty łomżyńskiej, wiskiej i podlaskiej wspomagane przez oddziały wojsk litewskich pod komendą Samuela Oskierki, który dowodził całością sił oblężniczych.

Zadanie odblokowania twierdzy Karol Gustaw zlecił księciu Bogusławowi Radziwiłłowi. Wojska księcia wzmocnione siłami szwedzko- brandenburskimi, pod komendą Roberta Douglasa ruszają 10 lipca spod Modlina i Nowego Dworu Mazowieckiego, po szybkim marszu już 13 lipca docierają pod Tykocin i uderzają w oblegających. Zaskoczone oddziały litewskie wraz ze szlachtą z pospolitego ruszenia idą w rozsypkę, uciekając z pola walki, tracą osiem sztandarów i cały szlachecki tabor.

W dniu 17 stycznia 1657 r. oddziały obu hetmanów Sapiehy i Gosiewskiego, po krótkim oblężeniu miasta, zdobywają Tykocin. Twierdza broni się z załogą szwedzką pod komendą D. Roji. Po parodniowych szturmach, nie widząc szans dalszej obrony, pięciuset osobowy oddział szwedzki wysadził w powietrze część murów zamkowych i skapitulował. Zdobywcy profanują zwłoki byłego hetmana Janusza Radziwiłła, wyrzucają ciało z trumny, która była złożona w krypcie zamkowej.

Po zakończeniu wojen polsko – szwedzkich król Jan Kazimierz w 1659 r., za zasługi wynagradza Stefana Czarnieckiego (1599-1665), powołując go na starostwo Tykocińskie wraz z miastem i zrujnowaną twierdzą. W 1660 r. mianowano go wojewodą ziem ruskich. Dwa lata później Tykocin i dobra tykocińskie zostają zapisane konstytucją sejmową na dziedziczną własność Stefana Czarneckiego. Jednym z obowiązków nowego dziedzica było podjęcie prac remontowych na zamku oraz w samym w mieście, które znacznie ucierpiało w trakcie wojny. Tykocin w 1664 r. liczył tylko 940 mieszkańców, a pogłówne płaciło zaledwie 605 mieszczan.

Dla przypomnienia przed wojnami połowy XVII w., w Tykocinie mieszkało blisko 1,5 tys. mieszkańców. Po śmierci hetmana starostwo przechodzi na córkę S. Czarneckiego Aleksandrę Katarzynę, która, wychodząc za Stefana Aleksandra Branickiego, wnosi mu w posagu Tykocin. Ich małżeństwo doczekało się dwojga dzieci; syna Stefana Mikołaja i córkę Teklę. Syn Stefana Mikołaja – Jan Klemens Branicki (1689-1771) urodzony na zamku w Tykocinie, umiera bezpotomnie pomimo trzech kolejnych mariaży, z Katarzyną Barbarą Radziwiłłówną, Barbarą Szembek oraz siostrą ostatniego króla – Izabellą Poniatowską.

W wielkiej historii po raz kolejny zamek tykociński pojawia się na początku XVIII stulecia. Związane jest to z kolejnymi zniszczeniami twierdzy, które przyniosła III wojna północna (1700-1721), szczególnie pierwsza jej faza (1700-1706), gdy walki pomiędzy wojskami szwedzkimi, rosyjskimi i saskimi, toczyły się na terenie Rzeczy-pospolitej, m.in. pod Tykocinem.

Rok później rosyjski car Piotr również nawiedza twierdzę Tykocin, a 3.11.1705 król August II Mocny ustanawia na zamku, medal pamiątkowy z dewizą „PRO FIDE, REGE ET LEGO” (Za Wiarę, Króla i Prawo), najstarsze odznaczenie polskie znane później jako Order Orła Białego.

Ostatni dziedzic Tykocina hetman Jan Klemens Branicki rozpoczyna liczne prace modernizacyjne miasta, chcąc mu nadać styl barokowy. Przebudowie poddano Duży Rynek (dzisiejszy plac Czarnieckiego), przekształcony po pożarach w 1656 r. i 1734 r. w kompozycję barokową o trapezowatym kształcie. W latach 1742 – 1749 wznosi duży barokowy kościół parafialny w nowej lokalizacji na wschodniej pierzei rozległego Rynku Głównego.

Za kościołem zlokalizowano klasztor misjonarzy, wystawiony w latach 1741-1750. Do jego budowy użyto część materiałów budowlanych z ruin zamkowych. W miejscu tym pierwotnie zlokalizowana była cerkiew, której pewne fragmenty oraz fundamenty znalazły się w nowo stawianej budowli. Dawny klasztor misjonarzy o dwóch kondygnacjach przez pewien czas pełnił funkcję seminarium duchownego, obecnie mieści się w nim plebania tykocińskiej parafii pw. Trójcy Przenajświętszej. Teren otoczony wysokim murem.

Dla Zakonu Bernardynów, których klasztor uległ zniszczeniu na skutek kolejnego wylewu Narwi, w latach 1771-1791 z inicjatywy Jana Klemensa Branickiego wybudowano nowy klasztor w stylu barokowym z kaplicą pw. Św. Elżbiety, ogrodzeniem, dzwonnicą, budynkami towarzyszącymi. Jan Klemens Branicki w ramach przebudowy miasta wystawia też niewielki szpital oraz dworek administratora na potrzeby rezydencji ekonomicznej starostwa. Obecnie w budynku tym zlokalizowany jest Urząd Miasta.

Na środku rozległego Rynku Głównego stanął pomnik hetmana Stefana Czarnieckiego w 1763 r. autorstwa francuskiego rzeźbiarza Pierre de Coudray`a.Po trzecim rozbiorze Polski tereny Tykocina i okolic przypadają Królestwu Pruskiemu, które ustanawia tu swoje rządy, miasto znalazło się w powiecie supraskim. Tutaj też umieszczono komendę wojsk pruskich. Tykocin był dobrze zabudowanym miastem liczącym sobie 372 domy zamieszkałych przez ponad 2.750 osób (głównie Żydów), rynki i ulice były brukowane, a dużo domów murowanych.

W trakcie powstania listopadowego na groblach tykocińskich rozegrała się bitwa między wojskami polskimi a ariergardą gwardii rosyjskiej – 21.05.1831 r. Pod koniec XIX w. na terenie miasta było 440 domów zamieszkałych przez ponad 5.3 tys. mieszkańców, w tym 73% Żydów, 27% katolików) W mieście było 5 spichlerzy zbożowych, parę młynów, wiatraków, browar, 47 kramów oraz 225 warsztatów rzemieślniczych, głównie żydowskich. Ludność chrześcijańska zajmowała się głównie rolnictwem i rybołówstwem – 230 gospodarzy.

Obszar ziemi należącej do mieszczan wynosił 1221/2 włóki chełmińskiej, w tym 761/2 ziemi ornej, 121/2 zajmowały ogrody, 22 – łąki i pastwiska, 111/2 lasy W mieście były dwa kościoły, synagoga, dom talmudyczny, dawny przytułek dla wojskowych inwalidów, przytułek dla starców, szkoła początkowa, sąd pokoju, urząd pocztowy i telegraf oraz kancelarie rejenta. W mieście było 15 ulic /w większości brukowane/ i trzy rynki. Ostatnią istotną inwestycją w Tykocinie było wystawienie na przełomie XIX/XX w. stalowego mostu drogowego.

We wrześniu 1939 r. do Tykocina i części województwa białostockiego wkraczają Niemcy, zaczynają się pierwsze akty eksterminacji ludności żydowskiej. Z końcem września na podstawie Paktu Mołotow – Ribbentrop Niemcy odstępują te tereny Armii Czerwonej. Rosjanie w ciągu 1.5 roku wywożą ponad jeden milion Polaków z byłego województwa białostockiego.

Po 22 czerwca 1941 r. miasto ponownie zajmują Niemcy. W dniach 25 i 26 sierpniu 1941 r. Niemcy spędzają na Stary Rynek 3 tys. Żydów z miasta i najbliższej okolicy. Z grupy tej wyselekcjonowano około 1400-1700 osób wysyłając ich do Zawad, a następnie mordując w Lesie Łopuchowskim. Zbiorowy grób może kryć większość populacji miasta.

Przez całą okupację niemiecką pozostali Żydzi są wywożeni do obozów zagłady lub mordowani na kirkucie i w innych, niezidentyfikowanych miejscach. Mienie pożydowskie gromadzono w zdewastowanej starej synagodze, które częściowo było rozkradzione przez Niemców lub sprzedawane w publicznych licytacjach. Okres okupacji Niemieckiej przeżyło zaledwie kilkunastu Żydów.

27 maja 1944 r., z rozkazu wydanego przez gauleitera i nadprezydenta Prus Wschodnich (tereny te wcześniej włączono do Reichu) Ericha Kocha, komendant policji w Białymstoku wydał rozporządzenie, na podstawie którego aresztowano 1.5 tys. osób z ówczesnego powiatu wysokomazowieckiego, w tym 400 mieszkańców Tykocina. Była to represja za zabójstwo dowódcy posterunku żandarmerii – F. Szweigera oraz licznych ataków na szlaki komunikacyjne, urzędy i inne placówki niemieckie. Aresztowanych w wieku od 16 do 66 lat zgromadzono na rynku w Tykocinie, następnie przewieziono do więzienia w Białymstoku. Potem po krótkim śledztwie trafiali oni do niemieckich obozów koncentracyjnych. W mieście pozostawiono dzieci i starców, którzy mieli trudności w zajmowaniu się pozostawionymi gospodarstwami, zapanował głód. Taka sytuacja trwała do lata 1945 r. kiedy większość aresztowanych mieszkańców Tykocina zaczęła powracać z lagrów.

Po drugiej wojnie światowej według nowego podziału administracyjnego kraju Tykocin pozostał w powiecie białostockim. W 1950 r. Tykocin wraz z innymi pięcioma miastami położonymi na współczesnych terenach województwa traci status miasta. Jest to usankcjonowanie poprzedniej decyzji władz okupacyjnych, niemieckich, które w 1944 r. odebrało tym miastom, w tym Tykocinowi, prawa miejskie. Główną przesłanką było radykalne zmniejszenie liczby mieszkańców (wskutek eksterminacji ludności żydowskiej).

W Tykocinie bezpośrednio po wojnie zamieszkiwało około 1000 ludzi. W połowie lat `60 XX w. liczba ludności wzrasta do 2 tys. Według ostatnich szacunków w mieście żyje podobna liczba mieszkańców. W miejscowości istnieje szkoła podstawowa, przychodnie, poczta, placówki bankowe, sieć handlowa, placówki rzemieślnicze. Głównym walorem są liczne zabytki, bogactwo kulturowe, uśmiechnięci mieszkańcy oraz sąsiedztwo cennych przyrodniczo obszarów – Narwiańskiego Parku Narodowego, Biebrzańskiego Parku Narodowego i Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej.

Zapraszamy do Tykocina!